با مطالعه کتابهاى سیره و تاریخ و حدیث ، نزد مذاهب اسلامى ، مى توان به اسامى گروهى از صحابه و تابعین ، و تابعینِ تابعین و اهل بیت پیامبرصلى الله علیه وآله دست یافت که ، به «حَیّ على خیر العمل» اذان مى گفتند . گرچه در بعضى از احادیث آمده که ،اذان شان به آن تنها در [ هنگام طلوع ] فجر بود ؛ لیکن احادیث دیگر دلالت دارد که درهمه اوقات به آن اذان مى دادند .اکنون نام بعضى از کسانى را مى آوریم که براى پیامبر به «حَیّ على خیر العمل» اذان مى گفتند ، ونیز نام بعضى از بزرگان صحابه و اهل بیت پیامبر را ـ از طریق شیعه دوازده امامى و زیدیه و اسماعیلیه و اهل سنّت ـ مى آوریم ؛ زیرا بر این باوریم که آگاهى به همه شیوه ها نزد مذاهب اسلامى لازم است ، تا اینکه نگرش ما تنگ نظرانه و منحصربه یک مذهب دون دیگرى نباشد ، بلکه عموم و شمول داشته و نظر همه را بنمایاند. ادامه‌ی خواندن ←
ثبوت حیعله سوم را از پیامبر ، روایت حافظ علوى تقویت مى کند ، که به طرق گوناگون ، آن را از ابو محذوره روایت کرده است ، و همه آنها بر ثبوت حَیْعَلَه سوم متفق اند .متن روایتى که حافظ علوى به اسناد خود نقل مى کند و در سند آن احمد بن محمّدبن سَرِى ّ آمده چنین است :املاى حدیث کرد براى ما از حافظه اش ابوالقاسم على بن حسین عَرْزَمِى ، گفت :براى ما حدیث کرد ابوبکر احمد بن محمّد بن سَرِى ّ تمیمى ، [ گفت : ] براى ما حدیث کرد ابو عمران موسى بن هارون بن عبداللّه جَمّال ، [ گفت : ] براى ما حدیث کرد یحیى بن عبدالحمید حَمّانى ، [ گفت : ] براى ما حدیث کرد ابوبکر بن عَیّاش ، از عبدالعزیز بن رفیع ، از ابو مَحْذوره که ، گفت : غلامى [ و نوجوانى ] بلند آواز [ و خوش صدا ]بودم ، پیش پیامبرصلى الله علیه وآله براى نماز صبح اذان دادم
ثابت بودن جزئیّت «حَیّ على خیر العمل» در اذان ، در عهد پیامبر ، از امور مسلم وتردید ناپذیر مى باشد ، زیرا افزون بر وجود آن در احادیث شیعه دوازده امامى ، وروایات زیدیه و اسماعیلیه ، اهل سنّت نیز به طُرُق خود آن را روایت کرده و آورده اندکه ، بِلال در اذان صبح آن را مى آورد ؛ بلکه گروه بسیارى از صحابه به آن اذانمى گفتند .از امامان چهارگانه اهل سنّت حکایت شده که ، به «حَیّ على خیر العمل» در اذان قائل اند ؛ لیکن ادّعاشان این است که پیامبر به بلال دستور داد که آن را از اذان حذف کند و به جاى آن جمله «الصلاةُ خیرٌ مِن النوم» را بگذارد . از این سخن روشن مى شودکه آنان شرعیّت آن را ، در آغاز امر اذان ، انکار نمى کنند ، لیکن به نسخ آن قائل اند . حالباید دید ناسخ چیست ؟ و چرا از اذان تنها این جمله نسخ شد ؟شایان ذکر است که در این مسئله اهل سنّت دو گروه اند : بعضى از آنها ناسخ راسخن پیامبر صلى الله علیه وآله مى دانند که به بلال فرمود : «اِجْعَل مَکانَها الصلاةُ خیرٌ مِن النَوم»[۱]
در شریعت اسلام ، اذان و اقامه در امور حیاتى و اجتماعى بسیارى ، جز نماز ، مستحب مى باشد ، بعضى از آنها چنین است :
اذان و نوزاد
امام على علیه السلام : هرکه برایش کودکى به دنیا آید ، باید در گوش راست او اذان ، و درگوش چپش اقامه بگوید ، این کار کودک شما را از [ شرّ ] شیطان نگه مى دارد ، و شیطان را به وحشت مى اندازد [ و از او دور مى سازد [۱]] .ابو داود به سندش از عبیداللّه بن ابى رافع ، از پدرش ، نقل مى کند که گفت : آنگاه که فاطمه علیهاالسلام حسن بن على را به دنیا آورد ، من دیدم که پیامبر صلى الله علیه وآله در گوشهاى او اذاننماز گفت[۲] . ادامه‌ی خواندن ←
اذان اعلام براى نماز است یا بیان اصول عقاید -پژوهشی درباره اذان
قاضى عیاض مى گوید : بدان که اذان کلامى است که همه عقاید ایمانى را در برداردو شامل مسائل عقلى و سمعى ایمان است ، و اثبات ذات خداست و کمالاتى که شایسته اویند ـ یعنى صفات وجودى ـ و تنزیه خدا از ضد آن ـ یعنى صفات عدمى ـ واین همه ، در «اللّه اکبر» نهفته است . پس از آن ، به اثبات وحدانیّت و نفى ضد آن ـ شرک ـ تصریح شده ، چه شریک براى خداى سبحان محال است و این اساس ایمان و توحید مى باشد ، و مقدم بر همهوظایف دین . آنگاه به اثبات نبوت و شهادت به رسالت پیامبر اسلام ، تصریح شده که پس ازشهادت به توحید ، قاعده بزرگى است ، و جاى آن بعد از توحید است ؛ زیرا ازکارهایى است که وقوع آن جایز مى باشد ، و این مقدمات از باب واجبات اند ، و پس ازاین قواعد ، عقاید عقلى ـ واجب و محال و جایز در حق خدا ـ کامل مى شود . پس از آن ، خدا مردم را به عبادت فرا خواند ، پس دعوت به نماز کرد و آن را بعد ازاثبات نبوت قرار داد ، زیرا معرفت وجوب نماز از سوى پیامبر است نه عقل .
پس از آگاهى بر بعضى از تحریف هاى بنى امیه ، جاى آن است که اکنون عبارت مبهمى را که کتابهاى صحاح و سنن درباره خبر اِسراء آورده اند ،بررسى کنیم . مفاداین روایات این است که چون جبرئیل براى اِسراء فرود آمد . سه نفر را دید که پهلوى هم خوابیده اند ؟ اسرافیل از جبرئیل پرسید ، او کدام یک از آنها است ؟ پاسخ داد : نفروسطى شان .کسى که در وسط خوابیده بود ، پیامبر گرامى اسلام ، حضرت محمد بود ، اکنون سؤال این است که آن دو نفر دیگر چه کسانى بودند ؟ چرا نامشان مبهم است ؟مسلم در صحیح خود ، و ابو عَوانَه در مسندش و تِرمِذى در سنن خود ، و ابن خُزَیْمَه در صحیحش ، از قتاده از انس بن مالک ـ شاید گفت از مالک بن صَعْصَعَه (مردى از قومش) ـ روایت مى کند که پیامبر فرمود : کنار خانه کعبه بین خواب وبیدارى بودم که شنیدم کسى مى گفت :
بخش چهارم-رفع ذکر پیامبر صلى الله علیه وآله از سوى خدا
ما مى دانیم که ذکر و یاد پیامبر را خدا در قرآن بلند ساخت ، و برخلاف پندار ابوسفیان و معاویه و امویان و کسانى که بر شیوه آن هایند ، این کار یک امر ربّانى است .بعضى از سخنان عالمان و مفسّران ، در این زمینه ، چنین است :شافعى مى گوید : ابن عُیَیْنَه خبر داد به ما از ابن نَجیح از مجاهد درباره این آیه« وَرَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ » ، [ خدا ] فرمود : یاد نمى شوم مگر اینکه تو با من یاد مى شوى«أشهد أن لا إله إلاّ اللّه ، وأشهد أنّ محمّداً رسول اللّه»[۱] .مقصود از این روایت ، ذکر و یاد پیامبر در شهادت به ایمان و اذان است ؛ و احتمالمى رود ذکر آن حضرت هنگام تلاوت قرآن ، و انجام عبادات ، و خوددارى ازمعصیت باشد .و نَووى در شرح بر صحیح مسلم ، پس از نقل این سخن از شافعى ، مى گوید : اینتفسیر ـ در روایتى مرفوع[۲] ـ از پیامبر صلى الله علیه وآله ، از جبرئیل ، از پروردگار عالم نقل شدهاست …[۳]در مصنّف ابن ابى شیبه کوفى آمده است : براى ما حدیث کرد ابن عُیَیْنَه ، از ابننَجیح از مجاهد [ که در تفسیر این آیه گفت : ] « وَإِنَّهُ لَذِکْرٌ لَکَ وَلِقَوْمِکَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ »[۴]گفته مى شود : ا
نظریه رؤیا و آنچه در تشریع اذان آمد ، در عهد اموى دگرگون شد و چهارچوب هاى ویژه یافت ، چه با توجه به قرائن و شواهد مى توان دریافت که معاویه و کسان پس ازاو عهده دار اجراى آن گردیدند و مى کوشیدند مردمان را آنگونه که مى خواهند پرورش دهند . این مسئله را در احادیث اذان پس از امام على علیه السلام ملاحظه مى کنیم ؛ آن حضرت در آنچه از پیامبر روایت مى کند به این تضاد اشاره نمى کند ، بلکه پیش از امام حسن علیه السلام حدیثى به ما نرسیده که آشکارا روایاتى را که مدّعى تشریع اذان به رؤیا اندتکذیب کند .نخستین احادیث در این زمینه ، کلام سُفیان بن لیل است که پس از صلح امام حسن علیه السلام نزد او آمد ، وى مى گوید : نزد او درباره اذان سخن گفتیم ، بعضى از ما گفت :
آلوسى در تفسیر آیه رؤیا مى گوید :ابن جَریر از سَهْل بن سعد روایت کرده که گفت : پیامبر صلى الله علیه وآله خواب دید بنى امیّه چون میمونها بر منبرش جست و خیز مى کنند ، افسرده شد و تا زمانى که از دنیا رفت خنده بر لبانش نیامد و خداى متعال این آیه را نازل کرد : « وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْیَا … » .و ابن ابى حاتِم ، و ابن مَرْدُویَه ، و بیهقى در «الدلایل» ، و ابن عساکر از سعید بن مُسَیَّب روایت مى کند که گفت : پیامبر صلى الله علیه وآله ، در خواب ، بنى امیّه را بر منابر دید ،ناخرسند گردید ، خدا وحى کرد ، این تنها دنیاست که داده شدند ، پس پیامبرخوشحال گشت و این معناى سخن خداست که « وَمَا جَعَلْنَا … » .و ابن ابى حاتم به نقل از یَعْلى بن مُرَّه مى گوید : «پیامبر صلى الله علیه وآله فرمود : در خواب بنى امیّه را بر منابر زمین دیدم ، به زودى آنان بر شما سلطه مى یابند ، پس آنان را اربابان بدى خواهید یافت ، آن حضرت براى این پیشامد نگران و اندوهگین شد ، خداى سبحان این آیه را نازل کرد
پس از آنکه دریافتیم در کیفیّت تشریع اذان ، بین مسلمانان اختلاف وجود دارد ، و دانستیم که اهل بیت نبوّت نظریه رؤیا را نمى پذیرند ، جاى آن است که زمان نزاع میان مسلمانان را مشخص کنیم ، و انگیزه هاى نهفته در وراى طرح اینگونه نظرات را ـ درشریعت ـ دریابیم .بى گمان توانایى هاى مسلمانان و فهم و درک آنان از حقیقت ایمان و اسلام در یک مرتبه و درجه نیست ؛ بعضى از آنها معناى رسالت و شأن و جایگاه رسول را به خوبى درمى یابند و مقصود از امر و نهى خدا را با دقّت عالى مى فهمند ، پس آنچه را پیامبر گفته متعبّد و فرمانبردارند . و در برابر امر او براى خویشتن حق اختیارى نمى بینند ؛ و بعضى دیگر براى خود حق تشریع و اظهار رأى قائلاند و آن را اجتهاد مى نامند ؛ و گروه سومى هستند که افراطى اند و برخوردشان با پیامبر چنان است که گویا او انسانى بود که مبارزه کرد و پیروز شد ؛ و به همین ترتیب گروه چهارم و پنجم و … قابل تصوّر است .ما در کتاب «منع تدوین الحدیث» و انگیزه ها و نتایج آن ، این جهت گیرى ها راروشن ساختیم و گفتیم که همه آنها در دو روش تنظیم مى شود :